Madriletik etorri berria naiz. Batzuetan, kanpoan zaudenean, zeure herriarekin akordatzen zara etengabe eta zeure herriarekin loturak egiten pasatzen duzu denbora. Hala gertatu zait neuri ere. Irailaren 28an, Lavapiés aldeko Teatro del Barrion izan nintzen Los días de la nieve ikusten. Josefina Manresak, Miguel Hernández poetaren alargunak, bere familiako gorabeherak kontatzen ditu, ezin modu hunkigarriagoan. Josefina jostuna da, gerra ondorengo garai haietan lan gogorra egin behar izan zuena, eta josteko makina traka-traka-traka-traka ari denean oroimena pizten zaio. Kontua da Rosario Pardok (aktore bakarra da eszenan), Josefinaren papera egiten duenak, nolabaiteko azentu edo doinu berezi bat ematen diela esaldi batzuei amaieran eta, detailetxo horrek, beste jostun bat ekarri dit gogora, ez Jaengoa Josefina bezala, baizik-eta Zestoakoa: Maria Angeles Fernández, Juan Alvarado zenaren alarguna. Egia esan, seguru nago Josefinarena bezain gogorra izango zela Angelesen bizimodua ere (mutatis mutandis) gerra ondorengo garai haietan. Rosario Pardoren intonazioak ez zuen, orokorrean, Angelesenaren antzik baina solasalditxoa amaitzera zihoan bakoitzean, zestoar horrek hain berezia duen doinua ematen zion hark ere esaldiari. Tira, gure buruak egiten dituen jokoak eta loturak.

Aurreko egunean, berriz, alegia, irailaren 27an, Madrilera joaten naizen bakoitzean bezala, Casa Postal dendara bisitatxoa egin nuen eta pare bat gauzatxo erosi nituen. Zestoako ehunka postal edukitzen dituzte, eta han arakatzen ari zaren denboran, dendariarekin (atsegina da oso Belen Carrasco) solasalditxoa egiteko aukera izaten da, eta hala jardun ginen biok, bateko Memoria Historikoa, besteko bainuetxeak… Eta hala ari ginela, erostera nindoan postala erakutsi nion saltzaileari eta derrepente argitu nion han, postal hartan, agertzen zen etxe batean –eta erakutsi egin nion irudia– Pio Baroja eta familia bizi izan zirela garai batean. Sekulako poza hartu zuen saltzaileak.

Eta anekdota horrek ekarri zidan, bat-batean, burura, irailaren 29 goizean, Pio Barojaren hilobia ikustera joatea plan polita izan zitekeela, ordura arte ez nuen ezagutzen-eta. Hartu nuen metroa Almudena geltokiraino, eta lehendabizi sartu-irten bat egin nuen hilerri katolikotik (Baroja hilerri zibilean dago ehortzita). Han sartu eta segituan dago Gonzalez-Flores sendiaren hilobia, eta gure kuadrillako whatsapp taldean jartzeko selfie bat egitea pentsatu nuen Lola Flores eta semearen monumentuaren ondoan. Handik, hilerri zibilera joan nintzen, eta han, dozenaka gaztetxo pankarta mordoa jartzen kanposantuan. Dokumentalen bat egiteko izango zirela, pentsatu nuen. Ea ba al zekiten non zegoen Pio Barojaren hilobia, galdetu nien. Ideiarik ere ez. Baina halako batean topatu nuen, eta argazki pare bat atera nizkion hilobi soil hari. Irteterakoan galdetu nien ea zer zela eta hainbeste pankarta. Ez zekiten non zegoen Barojaren hilobia baina Memoria Historikoko lezio bat eman zidaten: irailaren 27an, alegia, nire bisita baina bi egun lehenago, Frankok agindutako azken fusilamentuen urtemuga zen. Zein ahula nire memoria! Ez nintzen akordatu ere egiten, naiz eta tartean bi euskaldun izan, Txiki eta Otaegi; FRAPekoak beste hirurak, horietako bat kanposantu honetan hilobiratua, hain zuzen ere. Segituan etorri zitzaidan burura, Zarauzko hilobian ikusita neukan-eta, Txikik familiarentzako argazki batean idatzi zuen Che Guevararen esaldi hura: “Mañana, cuando yo muera, no me vengáis a llorar. Nunca estaré bajo tierra, soy viento de libertad.” Gogoan izan nuen, baita ere, ni Madrilgo hilerri zibila bisitatzen ari nintzen goiz hartan bertan ariko zirela Zestoan, beste eraildako baten omenaldia egiten: Sabin Etxaiderena, hain zuzen.

Kontua da –eta, dakizuenez, aztarka hauetan Zestoa izaten dugu beti hizpide– ba, interneten ikusi izan dudanez, (ez dut frogatzeko astirik izan) Otaegik Zestoako maristen ikastetxean ikasi omen zuela 13 urtera arte, eta, hara ba, Barojaren bitartez ez ezik Otaegiren bitartez ere pentsa dezakegula Zestoaz Madrilgo puntatik.

Azkenik, urriaren 2an, trenez etxera bueltatzeko ordua iritsi bitartean, eta trena Chamartinen hartzen nuenez, handik hurbil dagoen Canal de Isabel II erakustaretora joatea pentsatu nuen. Hiruzpalau ordu banituen trena irteterako eta Auschwitz erakusketa ikustea pentsatu nuen.

Erakusketa oso ederra da, milioi erdi lagunek bisitatu omen dute dagoeneko. Saminez beteta ateratzen zara, gizakiaren txarkeria eta gaiztakeria izugarri hura ezin baitu erraz ulertu pertsona normal batek. Aurrez abisatzen dizute 2 edo 3 ordu behar direla erakusketa txukun ikusteko eta horiexek pasa nituen nik. Eskola-ume adoleszente ugari bertan eta beldur nintzen oilategia bailitzan builaka ibiliko ote ziren halako gai latz baten aurrean, baina zorionez antolakuntzak segituan mozten zituen barre eta buila-haizeak. Isiltasuna zen nagusi, eskerrak! (imajina daiteke norbait barrez, selfia egiten, emakumeak baso zabalean larru gorritan erail ondoren erretzen ikusten diren argazki haien aurrean?).

Tira, baina Auschwitzek ez du loturarik (dakigunez behintzat) Zestoarekin. Bai, ordea, erakusketa hura egiten ari zen lekuarekin edo azpiegiturarekin. Jakina da Isabel II kanalean gerra ondoren egin zituzten hainbat obratan, besteak beste, Arroako ABC lantegiko porlana erabili zutela, frankistek behartutako langileek egindako porlana. Arroa ez zen Auschwitz, ezta gutxiago ere, eta hori frogatzeko erakusketa ikusi bestetik ez dago baina, hemen ere izan zen nahiko sufrikario.

Hara ba, bukatu egin behar dugu: Madrilen Zestoa bidelagun. Eta Zestoan, mundu osoa…!

Argazkia: Pio Barojaren hilobi xumea Madrilgo hilerri zibilean. “Pío Baroja. 1872-1956” inskripzioa eta loretxo lehor batzuk harri batez zapaldurik; dena oso xumea, bera zen bezalakoa. Handik hamar bat metrora dago Txiki eta Otaegiren egun berean fusilatutako 27 urteko militante zaragozarraren hilobia: “Ramón García Sanz. 27 de septiembre de 1975. Héroe del PCE (M-L)”