133. Pikatxoi eta palaz
— 2019-01-30Duela hiru bat urte, Arroan behartutako lanetan ibili ziren presoei omenaldi xume bat egin zitzaien (2015-10-11) eta handik gutxira gai horren inguruan artikulu labur bat idatzi nuen nik neuk Danbolinen (2015eko azaroa). Memoria Historikoa berreskuratzea eta orduko errepresio hura aitortzea behar beharrezkoa dela pentsatzen dugunak zorionekoak gara orain dela gutxi Aiala Oronoz Mitxelenak A pico y pala. Trabajos forzosos en Gipuzkoa liburua argitaratu duelako.
Aiala Oronozen ikerketak Irungo zigor destakamentua du gai nagusia baina testuinguru orokorra oso ondo finkatzen du, eta, Arroari dagokionez, lehen geneukan baino informazio sakonagoa eta zehatzagoa ematen digu. Ikerketa egiteko erabili dituen iturri dokumentalak eta metodologia azaldu ondoren, Irun aldeko Olaberria errekaren kanalizazioan presoek egindako lana aztertzen du. Ondoren, Lanaren bidez Zigorrak Arintzeko Sistemari (Sistema de Redención de Penas por el Trabajo) eskaintzen dio bigarren kapitulua, eta hurrengoa, berriz, Gipuzkoako Zigor Destakamenduei. Kapitulu horixe da interesgarriena Arroako egoera ezagutzeko. Bertan, Ferrocarriles y Construcciones ABC enpresari buruzko xehetasun ugari eskaintzen ditu eta frankisten egitura ekonomikoarekin zeuzkan lotura estuak azaleratzen ditu (gogoratu, 1938an, enpresa horrek bereganatu zuen Arroako portan fabrika, gero Rezolak hartuko zuena, eta han egin zutela lan presoek). Laugarren kapitulua Donostiako Presondegi Probintzialari eskaintzen dio. Jatorrizko presondegietatik Donostiakora eramaten zituzten askotan presoak, eta gero handik banatzen zituzten Gipuzkoako zigor destakamentuetara (gure kasuan, Arroakora). Beste zenbaitetan, ordea, kanpoko presondegietatik zuzenean bidaltzen zituzten destakamentuetara. Hurrengo kapituluak Irungo destakamentura mugatzen dira nagusiki baina ez dira horregatik irakurri gabe utzi behar, gurerako ere balio dezaketen informazio mamitsuak ematen ditu-eta (lege baldintzak, bizimodua…).
Ikerketa oso dokumentatua dago. Informazio iturriak (artxiboak eta bibliografia) eta Irunen lan egindako presoen mini-biografiez gain, ia 1.000 laguneko izen zerrenda dauka liburuak, benetako harribitxia. Hor ageri dira, besteak beste, 1942ko abuztuaren 13an, Bilboko presondegitik, Larrinagatik, Itziarrera eramandako 50 presoren izenak eta 1943ko urtarrilaren 17an, Arroara ekarritako 21enak.
Guk gure artikuluan, zenbait argitalpenetan oinarritura, esaten genuen 125 langile inguru ibili zirela behartutako lanean Itziarren 1943an eta 115 Arroan. Ondorioz, zerrenda horietatik aparte ere ibiliko zen jende gehiago. Donostiako Presondegi Probintzialera eramandako beste makina bat preso ere ageri dira zerrendatan (esan bezala, denera mila lagun inguru azaltzen dira) eta horietan ere oso litekeena da Arroan edo Itziarren ibilitako presoak aurkitzea. Zerrenda hori orain arte nik ikusi dudan zehatzena eta ugariena da, eta merezi du lehendik dauzkagun datuekin eta 1946ko udal erroldakoekin alderatzea.
Danbolinerako Esklaboak porlanaren lainopean artikulua idazteko lekuko bila ibili nintzenean, asko hunkitu ninduen Amapola Hernandoren testigantzak eta zenbat sufritu zuten ikusteak. Orain, liburu honetan ikusten dut zerrendan hor dagoela, betirako jasota, Fabio Hernando Viñe elektrikaria –eta bere senideren bat ere bai, oker ez banago– eta horiekin batera beste mordoxka bat. Hemen txertatzen ditut. Ez dira ageri denak, baina ageri direnak badira.
Beti gustatu izan zait Juan Gelman poetak esandako esaldi bat, eta honekin bukatzen dut: “Desaparecen los dictadores de la escena y aparecen inmediatamente los organizadores del olvido” [Desagertzen dira diktadoreak eta segituan agertzen dira ahanzturaren antolatzaileak].
Trasladados el 13/08/1942 desde la prisión provincial de Bilbao al Destacamento Penal de Itziar:
Abadía Saban, Mariano
Altuna Sagasta, Cosme
Arechaga AIberdi, Cecilio
Basteguieta Sánchez, Julián
Bengoechea Inchausti, Daniel
Benitez Álvarez, Jerónirno
Bermejo Pantaleón, Lucio
Calleja Isasi, Juan
Camacho Espinal, Fabriciano
Campos García, Laudelino
Campos Rodriguez, Andrés
Cortes Valenzuela, Bonifacio
Delgado Montero, Gonzalo
Duque Álvarez, Vicente
Expósito Iglesias, Santiago
Femández Santos, Benjamín
Frutos Benítez, Fernando
Gañan Galbetón, Andrés
García Molina, Manuel
Garloqui Berraondo, José
Godino Femánclez, Antonio
Gómez Elgorriaga, Jesús
González Bermirdez, Vicente
González Robles, Fructuoso
Gorospe Caraciola, José
Hernando Viñe, Fabio
Isusi Abasolo, Niceto
Larasquitu Torres, Carmelo
Larrea Bilbao, Felipe
Lozano Yagiie, Francisco
Marques Colorado, Antonio
Marques Fernández, Avelino
Mendoza Goicoechea, Ángel
Montero Gahete, Santiago
Montoya Bernal, Victor
Morales González, Ignacio
Núñez García, Cipriano
Pardo Ungo, Luis
Patilla Moreno, Julián
Pérez Sardina, Andrés
Ruiz Sepúlveda, Miguel
San José Fernández, León
Sánchez Sánchez, Pedro
Santa Maria Garcia, Máximo
Santos Navarro, Fernando
Torres Diego, Ceferino
Torres Sales, José
Uribesalgo Balanzategui, Daniel
Valles Camero, Eugenio
Viñe Mur, Lorenzo
Trasladados el 17/01/1943 al Destacamento Penal de Arrona
Aguado Lucas, Gregorio
Álvarez González, Ángel
Aquileu Rapún, Jesús
Arias García, José
Bermúdez Piñero, Juan
Bernal Bilbao, José Miguel
Cerezo Prado, Tomas
Encuentra Meliz, Marcelino
Fernández Morales, Francisco
Fortuna Hidalgo, Miguel
Frejas Márquez, Ángel
Fuentes López, Ángel
García Ruiz de La Hermosa, Ángel
Jiménez Murillo, Manuel
Menéndez Vázquez, Jesús
Molano Utrero, Pedro
Pérez Funes, Román
Pérez Simón, Narciso
Posadas Femández, Eduardo
Revenga Vargas, Jesús
Sacristán Alique, Agustín
Egin zaitez bazkide