Otsailaren hasierako arratsalde eder bat zen, hotza, baina zoragarri egoten zen Loiolako lorategietako eguzki epelean. Aspalditik nuen arakatuta Patxi Altunaren Aita Aranaren egunaria (Bilbo, Euskaltzaindia, 2000), eta gure herriko pasarte interesgarri batzuk zeuden han. Patxi Altunaren liburua ez da, ordea, Aranaren egunerokoa, baizik-eta egunerokoaren kontakizuna. Banuen, beraz, Egunaria-ren transkripzioa eta, jakina, 1.300 orrialdeko eskuizkribua bera ezagutzeko gogoa.

Horrela bada, bazkaldu eta gero egonalditxoa egin basilika aurreko lorategian, eguzki goxotan, eta liburutegira abiatu nintzen hiru eta erdiak aldera. Dena zen ederra liburutegirako harrizko eskailera monumental haietan barrena, eta dena izan zen erraza eta oso atsegina Artxibo eta Liburutegiko arduradun Olatz Berasategiren prestutasunari esker. Han hartu ninduen mahai handi batean, eta han utzi ninduen 875 folioko transkripzioa (hura ere Patxi Altunak egina) irakurtzen. Eskuizkribua arakatzeko, berriz, liburuzainaren bulegora bertara joan nintzen, eta Aranaren letra txiki-txikiarekin gozatu ederra hartu ondoren, solasaldi bikaina ere izan genuen Olatzek eta biok. Ez nuen ordura arte ezagutzen bera baina –kointzidentzia ederra– kurtso baten aldearekin unibertsitate berean ibiliak ginen; ez genuen, beraz, aukera galdu gure irakasleen, ikasgaien eta beste hainbat gorabeheren errepasoa egiteko. Plazer handia beraz…

* * *

Jose Ignazio Arana (Azkoitia, 1838 – Oña, 1896) honela deskribatzen du Aita Villasantek bere Euskal Literaturaren Historian: “Fué sin duda de los más profundos conocedores de la literatura y bibliografía vascas. Cultivó también asiduamente la poesía“. Honela ere bai: “Uno de los vascófilos más sabios e ilustres que florecieron hacia 1880“. Jose Luis Lizundia euskaltzainak sarreran dioen bezala, “harritzekoa da, bai Loiolan, Urduñan, Durangon, nonahi egin zituen egotaldietan nolako harreman sarea sortu zuen. Hasi Antoine d’Abbadie eta Sabino Aranaraino, garai hartako euskaltzale, idazle, politiko eta besteekin zituen harremanak”.

Zestoako aipamenei dagokionez, berriz, niri ere horrexek eman zidan atentzioa: azkoitiar jesuitak ezagutza ugariak zituen Zestoan ere. “Pertsona eta toki ezagutzak eta joan den mendeko pertsonaia askorekin zuen harreman sarea” (Lizundia). Arroa ondo ezagutzen du hango bikario Eusebio Etxaniz edota Baltzolako jaunari (Conde del Valle) esker. Aizarna ere beste horrenbeste Olaskoaga diputatuarekin eta beste herritar batzuekin zeukan harremanen bitartez. Zestoa, berriz, bainuetxean egindako egonaldiei esker ezagutzen du; horrez gain, harreman handia dauka Pedro Egañarekin eta, honen bidez, Guaki kondesarekin, Granadako dukearekin… Lasaoko Sangarren markesa ere ezaguna du…

Ibiltaria da gure Arana eta gure herriko toki asko ezagunak ditu, hala nola, Akoa, Aizarna, Bainuetxe aldea, Sastarrain bailara, Lasao, Arroa, eta zer esanik ez, Zumaiarako bide osoa (Iraeta, Ibaiñarrieta, San Lorentzo…).

Oso egoera politiko korapilatsuan bizi izan zen Arana, eta nonahi aurki daitezke horri buruzko aipamenak. XIX. mendeko Gipuzkoan, Elizak eragin handia izan zuen. Apaiz eta eliz-gizonen hitza ez zen zalantzan jartzen, eta haien esanak “Jainkoaren hitza” bezala hartzen ziren. Elizak harreman estua zuen herriko agintari eta jauntxoekin, eta, denek batera, gizartearen pentsamolde tradizionala eta elizkoia –hau da, karlista– manten zedin bermatzen zuten.

Baina 1868ko iraultzak, “La Gloriosa” edo “Septembrina” deitu zenak, ordea, sekulako jipoia eman zien Elizaren autoritate moralari eta interesei. Esate baterako, kultuen askatasuna ontzat eman zuen, eta horrek gurea bezalako herri tradizionalak zeharo aztoratu zituen (ikus. Jon Egiguren: Aizarna eta eliza protestantea, Danbolin, 2020-11-07). Ezkontza zibila ere legeztatu egin zen. Baina, garrantzitsuena, gaurko gure gaiari dagokionez, jesuitak deserriratzea izan zen. Utz diezaiogun Patxi Altunari laburpena egiten eta, berehala, Zestoako gauzetara pasako gara: “Eta hileko albiste txarrak hitz hauetan biltzen ditu: Este mes… principió la gran revolución de España y fuese a Burdeos al fin la real familia. Hurrengo egunetan ez dira gauzak hobetzen eta Loiolatik alde egitea pentsatzen hasten dira. Van el P. Garagarza con el H. Silvano a Bayona por Zarauz disfrazados. Preparativos para viajes de varios PP. y HH.“. Halere, egia esan, inon dauden ondoena Euskalerrian daude, baina ez dira fio: Gran revolución por toda España menos aquí en las Provincias Vascongadas. Alde guztietako etxeetako jesuitak jaurtikitzen hasi omen dira eta egun batetik bestera berei ere ordua etorriko zaien beldur dira: Noticia de haber sido los Nuestros expulsados de toda Cataluña y Aragón y Castilla, menos de Carrión y Salamanca; llegan otros Padres y Hermanos de León; llegan varios del Puerto de Santa María”.

Kontuak kontu, jesuita gehienak Iparraldera ihes eginda zeuden ordurako, eta hemendik zebiltzanak baserrietan ezkutatuta eta sotanarik gabe kaleko jantziekin. Patxi Altuna: “Loiolan ia inor ez da bizi. Etxe Santuaren eta Elizaren ardura izateko eta han mezak emateko eta igande eta jaiegunetako elizkizunak egiteko, bi apaiz; etxeko atea zaintzeko Anai laguntzaile bat eta baratza maneatzeko besteren bat. Beste inor ez. [Urriaren] 22an zabaltzen da hotsa, Aizarnako Olaskoaga jaunak jasoko dituela arratsalde hartako 4etan Loiolako giltzak. Eta bi egun geroago: Ayer se cerraba Loyola y se hacía el inventario a cargo de la Diputación por el Diputado de partido Olascoaga (Aizarna), D. Damián de Larrar fiscal, alcalde Larrañaga y el escribano de nº Aguirrezabalaga“. Abentura-nobela dirudi Aranaren Egunariak, baina ezin diogu tarte gehiago eskaini. Goazen Zestoara...

* * *

Oharrak: P. Altuna jartzen dudanean, berorren kontakizuna kopiatu dut. J. I. Arana jartzen duenean, bere egunerokotik zuzenean itzuli dut euskarara; komatxo artean dagoenean, Aranak berak euskaraz idatzita dago. Toponimoak eta pertsona izenak Aranak berak idatzita bezala utzi ditut beti.

1868 (P. Altuna). Granada-errekan Aita Garagarzarekin eta beste bi lagunekin izan zen hartan egin gauza bera egiten du beste batean ere: azken hitzak euskaraz kontatu, honela: “Ezkurruako zezen ‘Kurioso’ zeritzanaren kontugai ederra, hango 87ko atsoak esana: Olanoko Manuela zana sihaskan zerriaren kontra gorde zuen, ama begira zeukala. ‘Kurioso’ Madrilen ere toriatua zan”.

1868-08-19. (P. Altuna). Udako oporrak hartzera ere elkarrekin doaz, baina ez urruti, baizik etxetik oso gertu, Zestoako Gesalagara (“iturri gazia”, idazten du ondoan), ez eta denbora asko, hamar egun. Ez dira, haatik, zenbait gauza berri ikasi eta ikusi gabe itzuliko:

1868-08-26. (J. I. Arana). Asteazkena. Eguraldi ona. Lilira joatea (Olacha baserria); idem Urcoa-ra edo Urcoa-ballera edo ordeca, non bizi den Manuela Josefa de Sesneaga o Cisnaga, 98 urtekoa.

1868-08-27. (J. I. Arana). Osteguna, egun argia eta ederra, egunsenti freskoa. Acua-ra joatea: “Aqua-co ordeca edo ballara, ‘8 eche ta 9 bizitzacua’. G. ‘Akuarrac Aquan, okela guchi cacuan. E. Aizarnarrac Aizarnan, lapurtu ta jan (Esangunza) makila surbelchascoa; toleran sardoguiñan…”

1869-02-02 (J. I. Arana). Asteartea. Purifikazio Festa. Zarautzera Ochandorena anaia, atezaina eta eskribaua. Bazkaria Jose Ignazio Iturbideren etxean. “Doña Joaquina Zulaica (linguista), joven de Cestona”.

1881-09-20 (P. Altuna). Zumaiara joan eta bainu txiki bat bederen hartu gabe Arana gelditu? Zaila. Goizeko 4etan jaiki eta hor doa beste bi lagunekin, Oikina gainetik, Santa Kruzen eta San Lorenzon barrena. Hamarretarako han ziren, Zestoan minutu batzuetan agurtu ondoren Inazio Aldalur eta Olabide jaunak, zeinen semea irailaren 8an jesuita-sotanaz jantziko baita. “Baño bajo San Telmo”.

1883-10-03 (P. Altuna). Urriaren 3an, udazken buruko egun epeletan, Zestoako urak hartzen ditu goxo-goxo Tomas Grosen familiak eta bere emazte Isabel eta hiru seme-alabekin; bai halaber Muñoaren alargun Manuela Pagadizabal, bere anaia Errezilgo apaiz Juan Bautistarekin, Zestoako beste batekin eta Pilar Alberdirekin.

1885-08-01 (J. I. Arana). “Larunbata. Bero aundi ta trumoi atsaldian atzo bezela (…). Zestuara An[aia] laguntzaile Alzolarekin, goizean 6,15 [eta] 8,30 bitartean. On Pedro Egañacoa atzo Elizacoac oso artuta lozorroan. Bere emazte Pascuala, N.O, Francº sendagille Pedro. Ona Sinforosa, bere nescame, Manuel Elizguren, mañuechea”.

1885-08-05 (P. Altuna). Elizakoak hartu eta bi egunetara, Zumaiako bainu-etxerantz atera ziren Loiolatik atsaldean A. Oyarzun, eta anai Jorge Ibero beste birekin, eta A. Arana berakin Zestuaraino. Honek lagundu dio zerbait ia hilean dagon On Pedro Egaña, Ministro Espainakoa izanari, 7ak arte”. Biharamunean hara non gaztigatzen dion hilaren anaia Antoniok, On Pedro 9,15etan hil dela goizean. Inguruko apaizekin, Guaki Konde eta beste askorekin izan omen zen Zestoan bertan hileta.

1886 (P. Altuna). Apirilaren 21ean izan zen urte hartan: “Euzki giro ederra. Kuku soinu baratz ondoan; arbola asko ostrotuak, txori-kabiak eta txermen batzuek adarkatuak eta handizkatuak”. Arkume berriak ere orduantxe izaten dira gozoenak eta hara non datorkion Aita Aranari “Mikaela Bereziartua, Aizarnako neskatxa, arkume batekin bere ahizpa Joakinaren partez”. Joakina bera Betelun da, hara idazten baitio Aranak eskutitza, eta handik erantzuten Joakinak.

Post-data: lehen esan dugun bezala, 1868ko abuztuaren 27an, Jose Ignazio Arana gure bailarara joaten denean honako esaera hau jasotzen du: “Akuarrac Aquan, okela guchi cacuan”.

Handik 150 urtera, Amilibian Juanito Azkue zena (1928-2022) bisitatzera joan nintzen batean, esaera hauxe esan zidan berak, eta eskura neukan paper xahar batean kopiatu nuen berehala: “Akuetan, okela gutxi kakuetan; Ezenarron haizia; Olondon gosia; Eriyo Zarrean bai gauzia!”