Liburu zale handia naizenez eta liburuak, besteak beste, objektu kutun kontsideratzen ditudanez (kolorea, paper mota, diseinu grafikoa, koadernaketa, usaina…), oso erakargarriak egiten zaizkit Periférica argitaletxeko liburuak: goia –heren bat baino gehixeago– gorri bizia eta letra zuriak, eta gainontzekoa irudi edo argazkiren bat. Orain aipatuko dudan liburua begiz jota neukan argitaratu bezain pronto (begirada urdin eta zorrotzeko aurpegi hura) baina ez nintzen atze aldeko laburpentxoa irakurtzen jarri pasa den larunbata arte.

Aspaldian izan gabe nengoen Zarauzko Garoa liburu-denda ederrean eta larunbat goizean hara joatea erabaki nuen. Garoa da, beste tokitan ez bezala, liburuak tente-tente beharrean etzanda jartzen dituena apaletan, beren edukiek atsedena beharko balute bezala. Bada, han nenbilen Garoan eta hantxe ikusi nuen berriro begirada urdin eta zorrotzeko aurpegi hura. Eta oraingoan bai, oraingoan atzeko testua irakurri egin nuen. Eta, bat-batean, gauza batek piztu zidan arreta eta liburua hantxe bertan erostea pentsatu nuen (geroago kontatuko dizuet zerk eman zidan arreta).

Liburuari buruz hitz batzuk egin nituen hango Imanolekin, eta zestoar batzuk jada irakurria zutela aipatu zidan, eta asko gustatu zitzaiela. Oso gomendagarria zela esan zidan (liburu saltzailea baino gehiago da Imanol liburu aholkularia; benetakoa, garai bateko liburu-dendatan egoten ziren haietakoa, ez oraingo liburu-supermerkatuetakoa). Ziento erdi orrialde ez ditu liburuak eta bazkalondoren, di-da batean irakurri nuen.

El camino de los difuntos du izena eta François Sureau da egilea. Harrezkero jakin dut euskarara ere itzulita dagoela Zurrunbidea izenarekin. Zurruna, liburutxoak hasieran dioen bezala, cadavre da, alegia, hilotza. Guk gorpuzbidea esaten diogu zurrunbideari. Euskarazko itzulpenetik hartuko dut laburpena, baina pixka bat moldatuta: “Paris, 1980. hamarkadako lehen urtetan. Euskaldun militante ohiak ez du itzuli nahi etxerat hogei urteren buruan iheslari egon ondoren Frantzian. Frantziari babesa eskatzen dio zeren eta uste baitu heriotza mehatxuak izango dituela bere herrian. Frantses justiziarentzat gaia ez da erraza. Galderari baietza ematea uko egitea zen Espainia demokraziaren bidean sartua zela. Ezetza ematea itsu izatea zatekeen hilketen aurrean, frankismoaren aurkakoak jomugak ziren-eta. Liburuxka honen egileari zegokion erabakia hartzea; gizon gazte, legelari esperientziarik gabekoari, hain zuzen. Justiziaren erabakiak drama eragingo du, eta erabaki bortitzaren berria François Sureauk ahal bezain labur eta sakon idatziko du”.

Horixe liburuaren laburpena. Laburrago esanda, kulparen eta oroimenaren karga arintzeko bide bat zabaltzea da kontua. Idazleak Xabier Ibarrategi protagonista oroimenean bizirik mantentzeko ahalegin bat egiten du liburuan. Izan ere, Ibarrategiri ez zion babesik eman Frantziak –Sureau bera izan zen epaileetako bat– eta hark izan zuen amaiera tragikoaren errudun sentitzen da epailea. Horrela bada, epailearen aitormenak oso gai interesgarria jartzen du mahai gainean, hau da, akats juridiko batek izan dezakeen garrantzia eta ondorioa.

Erraz irakurtzen da liburua (esan bezala, 50en bat orrialde ditu) baina oso galdera edo gai sakonak planteatzen ditu.

Baina honez gero, aurreko dena irakurrita, baten batek esan du: “Aztarka” honetan azaltzeko Zestoa aipatzea ezinbestekoa denez, non demontre dauka honek zerikusia Zestoarekin? Eta orain dator erantzuna.

Begirada urdin eta zorrotzeko gizonari begira nengoela, eta liburuaren atze aldea irakurtzen hasi nintzenean, hara zer topatu nuen: “Ibarrategi oso kasu desberdina zen. Zestoan jaioa zen, Gipuzkoa, 1940an. Letratako ikasketak egin ondoren, bere herrira itzuli zen maisu gisa. “Euskal borrokaren” militantea zen eta are gehiago Francoren aurkakoa. ETAn sartu zen eta ardura garrantzitsua izan zuen erakundean. Frankismoaren lehen atentatuen ostean oso jazarria izan zen, eta 1969an Frantziara ihes egin zuen”.

Ibarrategi fikziozko pertsonaia da, François Sureauk zuzenean ezagutu zituen benetako bizpahiru pertsonatan oinarritua, baina zestoar jatorria eman izanak eta gure herria aipatzeak kuriositatea sortu zidan.

Zergatik aukeratu ote zuen gure herria Ibarrategiren sorleku izateko? Auskalo. Badu idazleak Iñigo izeneko beste liburu bat Loiolako Ignaziori buruzkoa, eta hura prestatzeko materialak eta kokapenak bilatzen ari zela bururatu ote zitzaion Zestoa? Auskalo. Nolanahi ere, dirudienez, gure herrian izanda dago François Sureau eta berari utziko diogu lerro hauek amaitzen.

“Etxeko norbait hiltzen denean, eramaten da etxetik hilerriraino bide berezi bat hartuz eta zurrunbidea bezala ezaguna dena, alegia. Etxe bakoitzak eta familia bakoitzak badu berea. Ez dira nahasten. Herriko errepideen eta bidezidorren gainetik, edo azpitik, edo albotik, bide ikusezinek osatzen duten sare bat dago; sarearen erdian eliza dago”.

“(…) Hamar urte beranduago [90eko hamarkadaz ari da], bidai profesional bat egin nuen Euskal Herrira. Opor egun batzuk hartu nituen, joan nintzen Loiola eta Zestoako bailararaino. Mendi apaletako paisaia da, haren artetik ur ilunak isurtzen ziren eta bideetan zehar lantegi utziak ageri ziren, baita ere bainuetxe hutsak. Xabier Ibarrategi Zestoako hilerrian ehortzia da. Hilobia lorez estalia zen. Ikusi dut zein baserritakoa zen. Atearen gainean euskarazko hitzak lerrokatuak dira haren konpromisoa ohartarazteko.

Oroituz hiletxeko zaintzaile zaharrak irakatsi zidana, zurrunbidea, egin dut etxetik hilobiraino. Baina bide bat baino gehiago bazen eta ez dakit zuzena hartu nuen edo ez”.

Begirada urdin eta zorrotzeko gizona zain dauka liburua gazteleraz irakurri nahi duenak. Euskal Herriko paisaia bukoliko bat du, berriz, Aitorren hizkuntza zaharra aukeratzen duenak.