Jakin badakigu gutxi gorabehera zer pentsatzen zuten gure aurrekoek jaiotza, ezkontza eta, finean, heriotzari buruz. Izan ere, asko ikertu da beren pentsamoldea, etnografiak edota antropologiak lan handia egin dute zentzu horretan. Orain dakarkigun aztarka honetan, ordea, bitartekaria tartean dela bada ere, “zuzenean” erantzuten dio, zestoar batek gainera, lehen aipatu ditugun gai sakon horiei.

Ez dakigu nork egin zizkion galderak, are gutxiago zein izan zen erantzunak eman zituena. Zestoakoa behar zuen, hori bai, seguru-seguru gizonezkoa –imajina al dezake norbaitek orduko gizartea emakume bati galderak erantzuteko adinako protagonismoa ematen?–, oso litekeena erdaraz zekiena izatea, eta pentsa liteke, azkenik, inolako desegokitasunik ez izatea bermatuko zuenen bat izango zela, argiago esateko apaizen bat edo herriko jauntxo edo funtzionario leialen bat. Esan dugun bezala, ez dago jakiterik zein izan zitekeen.

Duela hilabete eskas jakinarazi zizkidaten Madrilgo Antropologia Museotik Ateneoaren Inkestaren (La Encuesta del Ateneo) emaitzak Interneten jartzeko asmoa zutela, eta gure herria inkesta haren partaide izan zenez, bada jakinaraztea beharrezkoa iruditu zitzaiela.

1901ean egindako inkesta izan behar du baina Antropologia museora 1922an iritsi ziren. Guztira, estatu osoko 289 erantzule dira (fitxa originalak galtzeak ezinezko egiten du informatzaileen lanbideari, kultura-mailari eta adinari buruzko datuak ezagutzea) eta 20.000 paper edo fitxa. Zestoako pertsona ezezagun horrek erantzundakoak 58 fitxa laburretan daude jasoak. Erantzun horiek guztiak karpetetan artxibatu ziren baina, dirudienez, gerra garaian desagertu egin ziren. Material horren transkripzio bat egin zen, gaur egun daukaguna.

Fondoaren arduradunek diote erabilitako galdetegia garaiko osatuenetakoa zela, eta Espainia osoko herrietara bidali zela. Oro har, hainbat ikerlarik dioten bezala, “inkesta honen bidez lortutako informazioa benetan apartekoa da, guztiz ezinbestekoa joan den mendearen amaieratik gaur arte Espainiako landa-gizartea aztertzeko”.

2023ko martxotik dago eskuragarri “Encuesta del Ateneo: costumbres españolas en 1901-1902” delako proiektu digitala (erdaraz, noski).

Hasieran esan bezala, antzinako antropologia pixka bat dakienarentzat ez da gauza berri askorik esaten baina zestoar baten ikuspegia, horrela, ia “filtrorik gabe”, agertzeak hurbiltasuna ematen die hor esandakoei.

Ideia labur bat ageri da fitxa bakoitzean baina guk fitxaz fitxa bereizi beharrean, nahiago izan dugu denak elkarren segidan jartzea. Ez ditugu galderak jarri bistan, nahiko garbi ulertzen delako erantzuna bestela ere. Zenbait kasutan, ordea, galdera parentesi karratu artean eman dugu, erantzuna hobeto uler dadin.

  * * *

Jaiotza

[Ugalkortasuna lortzeko bitartekoei buruzko sinesmen eta sineskeriak] Promesak egiten dizkiote Itziarko eta Antiguako (Ondarroa) Andre Mariari. [Haurdunaldiko] aldi horretan, emakumeek asko gomendatzen diote beren burua Sta. Anari, eta bederatzigarren sail jarraitua egiten diote San Ramon Nonatori. Haurdunaldian, Paduako San Antonioren erlikiak eramaten dituzte eta jartzen dituzte ohearen ondoan.

Uste orokorra da Ostiral Santuan jaiotzen den izakiak hobe zuela hiltzea bizitzea baino.

[Erditzerakoan] oro har, mediku titularrek ematen dute laguntza; hala ere, erditze-gaietan berri badutela uste duten emakumeak ere badaudenez, emakume askok nahiago dituzte. Erditu behar den gelan irudiak jarri ohi dira, bai Santa Ritarenak, bai Santa Anarenak, bai San Rokerenak, etab., eta irudi horien aurrean kandela piztu bat jartzeko agintzen dute, erditzeko unea iristen dela uste dutenean.

[Umekiaren ondorengo tratamendua. Erregimena, elikadura, berrogeialdia, arazketa] Elikadura oilo- eta esne-saldara mugatzen da eta culantrillo-infusioa edatera ematen diote, herrialdean iturri-belarra izenez ezagutzen dena [jatorrizkoan iturbebarra].

Oro har, aitabitxi izendatzen dira jaioberriaren aitaren aldeko aitona eta amaren aldeko amona, eta horiek falta badira, ahaiderik hurbilenetara jotzen da. Hauen ohitura bataioa ospatzeko gonbidapena ordaintzea da.

Serora argizarizko kandela batekin joaten da segizioaren aurretik, berehala ume-hazleak dotorezia osoz jantzita haurra eramaten du, gero aita-amabitxiak, batzuetan aita, eta gainerako gonbidatuak. Jaioberriaren jantzia, barruko arropez gain, hegal bat eta txanoa dira.

Ohikoena da Santuaren izena jaiotze-egunean eta Aitabitxiena ezartzea. [Izena aukeratzeko] ekimena aitari eta aitabitxiari dagokie.

Erditu berriari egiten zaizkion opariak honakoak izaten dira: oiloak, txokolatea, azukre koxkorrak eta ardo oparoak. Aitabitxiak bazkari bat oparitzen die gonbidatuei, sakristaua eta serora bertan direla. Aitabitxia elizatik etxerako bidean dirua banatzen jarduten da.

Ezkontza

Birjintasuna galtzea oztopo handia da ezkontzeko. Senargaia emaztegaiaren gurasoengana joz hitzartzen dira ezkontzak. Batzuetan senargaia kanpotarra izaten da. Ia ez zaie garrantzirik ematen baldintza fisikoei, baina bai ekonomikoei. Ezkontzeko adinik ohikoena 23 eta 28 urte artekoa da.

[Gurasoen esku-hartzea ezkontza-itun hauetan] Gurasoek esku hartzen dute. [Nola egiten eta formalizatzen diren; kontratu pribatuak eta eskritura publikoak] Eskritura publiko bidez. Oro har, kontratuan honako baldintza hau ezartzen da: ezkontideak gurasoekin jartzen badira eta bi ezkontzak (bikoteak) bat ez badatoz, bi ezkontzak banandu ahal izango dira, eta adinekoak aske geratuko dira beste lotura bat egiteko, baldintza berean, haiekin bizi den beste seme-alabaren batekin.

Dotea, oro har, dukat eta ezkontza-arreoz osatuta dago. Oro har, ohe erosoak izaten dira, eta etxe baterako beharrezkoena. Ezkontza egunean ematen da, gonbidatu guztiak bertan direla. Hori dela eta, gurasoen nahia izaten da urrezko ontzetan eta, ahal bada, peluconas deritzanetan egitea dotea. (RAEren hiztegiaren arabera peluconas delakoak dira “urrezko ontzak, eta bereziki Borboiko etxeko erregeetako baten bustoarekin egindako edozein, Karlos IV.a barne).

[Aldarrikapenak elizan ez ezik beste leku batzuetan ere argitaratzeko ohitura ba al dagoen. Ohartarazpenak] Elizan bakarrik. Lehen ohartarazpenaren egunean, senargaiak zoriontzen dira, beren lagunengatik. Aitabitxi izateko, anaia-arrebaren bat izendatzen dute, edo ezkontideen lagun minak, balio handiagoko edo txikiagoko opariak egiten dizkietelarik.
Senargaia diruduna bada, lagunei, ezkongabearen agur gisa bankete bat ematen die, eta herriko behartsuei limosna on bat. Andregaiak freskagarri bat eskainiz esaten die agur bere lagunei.

Ezkontzak, oro har, asteartean egiten dira, hain zuzen igandean izan ohi den azken aldarrikapenaren ondoren, ezkontzeko aukera dagoen lehen egunean, non-eta azken ohartarazpena aste barruko jaieguna denean ez den egiten, eta ezkontza beste egun batean egin daitekeenean.

Ezkongaiak ilunez janzten dira. Ezkontzak Sakristian egiten dira. Jaiek bi egun irauten dute. Emaztegaiaren esku geratzen da etxeko tresnak erostea. Berriro ezkontzen diren alargunei enbarazu egiten zaie zintzarriaren infernuko zaratarekin.

Senarrak asko estimatzen du emakumea, eta gutxitan ikusten da desadostasunik ezkontzetan. Baserriko lan asko dagoen etxean, senarra eta emaztea nekazaritza-lanetan aritzen dira; baina lantzeko lur gutxi duten baserri edo landetxeetan, senarra zementua garraiatzen aritzen da, edo lignitoa, eta emakumea laborantzaren eta etxeko lanen ardurapean geratzen da.

Seme-alabak oso kontuan hartuak izaten dira, eta gurasoek kontu handia izaten dute etxean oinordeko izan behar ez duten seme-alabek arte edo lanbideren bat ikas dezaten; anai-arrebak eta erdi anai-arrebak ia ez dira bereizten. Seme-alabak egoera zibila aldatzera iristen direnean, gurasoek bere ondasunen araberako dotea ematen saiatzen dira.

Seme-alabarik adoptatzen duten bikote-ezkonduak oso bakanak dira. Dibortzio bakarra ezagutu da, duela urte asko. [Bi aldeen adostasunez. Ezkontideen banantzea] Oso arraroak dira. [Seme-alaben egoera kasu hauetan] Semeak aitarekin geratzen dira, alabak amarekin.

Heriotza

[Bizi direla hilobia, hil-jantzia, hilkutxa, hilobirako gurutzea, etab. Heriotzari aurrea hartzea] Egoera oneko familiek hilobiak eskuratzen dituzte, baina ez dugu ezagutzen bizi izan delarik norbaitek hil-jantzia edo hilkutxa erosi duenik.

Kofradia batzuek eskubidea ematen diete kofradiakideei beren hiletetan kandelak, zutoihalak eta abar jartzeko; baita kofradiako funtsen kontura meza batzuk eskaintzeko eta gainerako kofradiakideen zenbait otoitz egiteko ere.

Oso ohikoa da testamentu-xedapenak ematea, eta hori normalean notarioaren aurrean egiten da.

Arraroa da apaizen baten laguntzarik gabe hiltzen den gaixoa; kandelak piztuta izaten ditu gurutze baten alboetan, eta gurutze bat jartzen zaio hilzorian dagoenari eskuen artean.

Normalean, hilzorian dagoena pertsona bat baino gehiagok behatzen dute, eta apaizak esaten dituen otoitzei erantzuten diete. Herrien arabera, agonia iragartzeko kanpai hotsen modua desberdina da: batzuetan bost bat kanpai-hots jotzen dituzte, beste batzuetan hamahiru kanpai-hots, etab. Heriotza egiaztatzeko, gorpuaren pultsu falta eta hoztea behatzen dira.

Hila janztea hildakoaren kofradiaren ohituraren arabera egiten da, eta horrelako lanetan aritzen den emakume batek egiten du. Gorpua oihal beltzez estalitako pinu-egurrezko kutxa batean jartzen da. Gorpua senide eta lagunek zaintzen dute. Helduak kutxa itxian eramaten dira, eta haurrak agerian.

Segizioan gizonak eta emakumeak joaten dira, eta lehenik kleroa doa, gurutze altxatuarekin, gorpua, segizioa eta gainerako lagun taldea. Hiletara doazenak honela janzten dira: beheko klasekoek, kapa eta kapela, eta gainerako jaka, gabana edo lebita. Ehorzketan parte hartzen dutenak buru hutsik geratzen dira.

Hilotza elizaren atarira eramaten da, eta han hildakoen otoitza errezatzen zaio. Eliz ataritik hilerrira eramaten da hilotza, estoladun apaiz batek lagunduta; gaixotasun kutsakorrak jota hil delako edo beste arrazoiren batengatik hogeita lau ordu igaro ez badira, hilkutxa hobiaren ondoan uzten da, igaro arte, eta handik aurrera lur ematen zaio.

Ehorzketaren ondoren, hiletak egiten dira eta, ondoren, gizonak udaletxeetara joaten dira, non ardoa eta ogia banatzen den [jatorrizkoan, amaiquetaco], eta emakumeak, berriz, hildakoaren etxera. Hileten ondoren, gizonen artean banatzen da hileta-etxean oturuntza [jatorrizkoan, amaiquetaco] (ogia, ardoa eta beste zerbait) hildakoaren oinordekoen kontura, eta emakumeak hildakoaren etxera pasatzen dira elizatik hurbil badago edo, bestela, handik hurbil dagoen etxe batera, eta haiei ere hamaiketakoa ematen zaie. Horren ondoren, ahaideak, gizon eta emakumeak, hileta-etxera joaten dira bazkaltzera, eta bazkalostean, gonbidatu bakoitzak meza bateko dirua uzten du.

Ehorzketaren ondoren, lehen, bigarren edo hirugarren mailako hiletak egiten dira, hildakoaren familiaren mailaren arabera. Herri batzuetan, egun batzuen buruan “hileta-ohoreak” deritzenak ospatzeko ohitura mantentzen da, eta gehienetan gari edo ogi kopuru jakin bat eramaten dute, eta herri batzuetan zezen edo ahari bat elizaren atarira eramateko ohitura dago.

Hildakoen familiek urtean zehar igandero libra bat edo bi ogi eramaten jarraitzen dute. Eskaintza hauek apaizentzat dira. Hildakoen alde “San Gregorioren mezak” ospatzeko ohitura zabalduz doa, zeinak induljentziak lortzen laguntzen dute; induljentzia horiek irabazteko hogeita hamar egunez ez direla eten behar uste dute.

Ateneoaren inkestara sartzeko sakatu hemen