Paperekoa

TROPA FRANKISTAK IRITSI AURREKO EGUNAK

Ganadua konfiskatu zuten Akoan

Gerraren inguruan Teresa Arzallusek badauka oroitzapen bizi bat: “Ez naiz gogoratzen noiz. Etorri ziren soldaduak, ez dakit nongoak, ni oraindik gaztea nintzen eta. Etorri zen kuadrilla, eta ganadu guztiak atera zituzten. Asto bat genuen, asto handi bat, eta hark ez zuen joan nahi, esan zutenez, ze gu ihesi auzoko etxeren batera joanak izango ginen amarekin; asto hari egundoko kulata kolpe bat eman omen zioten eskopetarekin, baina hala ere ez zen joan, baserrian geratu zen, baina gainontzekoak eraman egin zituzten. Oiloak eta denak harrapatuta eraman zituzten. Gu bitartean auzoko baserri batean egon ginen. Kontatu zutenez, joan nahi ez zuen ganaduari tiroak bota, eta tratu txarra eman zieten, oso tratu txarra. Auzoko baserri bateko behia, joan nahi ez, eta arrapaladan erori zen Akuabarreneko etxe atzera, tiroa botata utzi zuten behia. Horrelaxe, tratu txarra. Esaten zuten beste batzuk zetozela atzetik, eta haiek iristerako eramango zituztela animaliak”.

Matilde Aizpurua ere gogoratzen da nola egon zen irailaren 20ko arratsaldean Akoako ganadua plazan: “gau hartan, goizaldera arte milizianoak ganadua bagoietan sartzen ibili ziren”.

Karmelo Larrañagak oroitzen du nola Akoatik konfiskatutako ganadu piloa nola pasatu zen Iraetatik, “Akoatik hartutako ganadua eraman zuten gorriek, Zubigoeneko idiskoa aurrean hartuta. Hainbat animalia eraman ezinik ibili ziren. Iraetatik pasatu ziren, eta gero Itziarren geldi xamarrik ere egon ziren”.

Herritarrak ihesi

Gorriak zirenak eta ez zirenak ekin zioten ihesari fronte frankista iritsi aurreko egun eta asteetan. Izan ere, hainbat familia nazionalista eta errepublikanoez gain, besterik gabe, beldurrak airean zegoen jendeak ere ihes egin zuen tropak iritsi aurreko egunetan. Bezperan izugarrizko mugimendua izan omen zen herrian.

Matilde Aizpuruaren anaia zaharrago bat izan zen alde egin zuenetariko bat, “Zestoako plazan hartu autobusa, eta nire anaia eta beste gazte asko joan ziren beste aldera, gorrien aldera, ihesi”. Matilderen anaia ordura arte Bainuetxean preso frankistak zaintzen egona zen. Rafael eta Maria Teresa Larrañagaren hiru anaiek ere ihes egin zuten. Bi anaia berehala itzuli omen ziren, baina hirugarrena, Joxe, Alkortanean zerbitzari aritzen zen eta 17 urte zituen, Bilboraino iritsi omen zen: “Alkatearekin joan zen Bilbora ihesi gure anaia Joxe, eta han, bere adinaren inguruan gezurra esanda edo, Bilbo-Baiona ibilbidea egiten zuen barku batean ibili zen lanean, zerbitzari”.

Iraetako fusilamenduak

Iraetako fusilamenduena da, ezbairik gabe, garai hura bizi izan zutenei gerraren inguruan galderak egiten hasi eta gehienetan kontatzen duten gertaera. Azkoitiko kartzelatik ihes egindako zazpi errekete fusilatu zituzten miliziano errepublikanoek Iraetan. Irailaren 20koa da gertaera, tropa frankistak iritsi bezperakoa. Rafael Larrañaga Iraetako eliz paretan pilotan jokatzen ari zen hainbat lagunekin, tiroak entzun zituztenean: “Kilometroan hil zituzten zazpi karlista. Igandea zen. Tiroak entzun, eta zer zen arrastorik gabe, hara joan eta zazpi gizon hilda ikusi genituen”.

Maria Jesus Etxaidek ogia erosteko ilaran zegoela ikusi zuen hildakoak hilerrira zeramatzan kamioia: “Igandea zen eta Iraetako Benitarekin hil zituzten lekua ikustera joan nintzen. Hortzetako eskuilak eta han zeuden oraindik”.

Maria Larrañagari aitak ez zion utzi hilketa gertatu zen lekura joaten, baina gogoan du egun hura: “Gorriak etortzen ziren ea benetan hilda zeuden ikustera”.

Milizianoak ere fusilatu zituzten

Iraetan zazpi errekete fusilatu zituzten gau berean milizianoek, ganadu eta guzti, ihes egin zuten zonalde errepublikanora. Matildek oroitzen du gau hartako ihesaldian bi miliziano atzean geratu zirela, “estazioko bankuetan lo gelditu ziren”. Daukagun informazioaren arabera, bi miliziano bilbotar fusilatu zituzten Zestoan, pentsa dezakegu Matildek aipatzen dituenak izan daitezkeela.

Migel Larrañagak, berriz, Tolosan harategia zuen gizon bat fusilatu zutela kontatu digu, “mozkortu zen, eta hor bada ba zine zaharra, hor egon zen preso. Eta kartzeleroari gogoak eman zionean (zestoarra zen kartzeleroa), Errotatxora eraman eta hor intxaur arbolaren azpian bota zuten plat”, Lili Jauregiaren ondoan, alegia.

Orain arte dokumentatuta dagoenaren arabera, bi miliziano fusilatu zituzten Zestoan; testigantza hauek entzunda, ondorioztatu dezakegu posible dela bi baino gehiago izan izana.

TROPEN PASEA

AIZARNA

Migel Letamendia Uria

Hamaika urte egiteko nengoen gerra hasi zenean. Etxeko anaia zaharrena gerra hasieran eraman zuten soldadu, Madrilera. Gure aita zenak minetan egiten zuen lana, eta gerra hasi zenean itxi ziren minak. Guk txanponik ez, eta beste baserrietan lan eginez ibili ginen. Ni gurasoen etxean nengoen, gerra hasi ondoren joan nintzen Aldalurra (auzoko baserria) morroi. Aizarnatik tropak pasatu besterik ez ziren egin. San Pelaio aldetik jaitsi ziren, tropa piloa pasatzen ikusi genuen. Aizarnan geratu egin ziren.

LASAO

Jose Lizaso Peñagarikano

Guk, mutil koskorrek, jai arratsaldea nonbaiten pasa behar izaten genuen, eta gure auzoko batzuk zeuzkaten txerriak kanpora bidalita, beren kontura bizitzeko. Txerri haien bila bidali gintuzten hango nagusiek, eta Lasaon tontorra egiten duen saletxe batean, orduantxe zihoazen gorriak ihesi. (irailak 20)

ZESTOA

Matilde Aizpurua

Umeak, hamar urterekin, aztoratuta ibili ginen “Badatozela erreketeak, badatozela!”, baina ezer ez. Akoa aldetik etorri ziren eta herritar ugari San Joan aldera igo zen ongi etorria egitera. Plazara etorri ziren tropa nazionalak, eta noski, han ere denetakoak. Gure anaia txikiari batek zahatoa eman zion ardoa ekartzeko eta beste batek kendu. Gure mutila negar batean ibili zen Kaleokerreko ateren baten ondoan, batek zahatoa kendu ziola eta.

Maria Jesus Etxaide Esteibar

Tropak sartu aurretik Alkortanekoek alde egin zuten. Tropak sartu eta tabernan inor ez zegoela ikusita, dena txikitu zuten. Kortinak ere kanpora atera zituzten, kolore nazionalistak zituztela eta. Tabernari sua eman nahi izan zieten baina sorazutarrek ez emateko esan zieten, beraien etxea erretzeko arriskua baitzegoen. Eugenio Alkorta preso egon zen eta gero Zestoara bueltatzean ez zioten uzten barran lan egiten.

Miguel Larrañaga Salegi

“Gerra hasi, nola hasi zen ez naiz gogoratzen, baina hona nola sartu ziren bai. Eguna eta ez naiz akordatuko, baina hor goitik behera, Baiotik goitik behera, erreketeak zirela esaten zuten. Gu ez ginen mugitu ere egin, etxean geratu ginen. Igandea zen, eta ikusi egin genituen”.

IRAETA

Karmelo Larrañaga Alberdi

Nafarrak sartu zirenean, Iraetara Aizarna aldetik etorri ziren tropak, Aizarna aldetik nola jaitsi ziren gogoan dut, eta Iraetatik pasatu ziren.

Maria Larrañaga Alberdi

Hortxe kaminotik pasatu ziren, erditik pasatu ziren, orduan ez zegoen kanpoko errepiderik.

TESTIGANTZAK

Migel Larrañaga Salegi (1928ko otsailaren 4a). Correos kaleko hirugarrenean jaio zen. Bost anai-arrebetan laugarrena da (hiru lehenengoak ama batenak, eta azkeneko biak beste batenak). Antonio Larrañaga eta Maria Salegiren semea da. Gerra garaia Correos kaleko hirugarrenean pasatu zuen.

Matilde Aizpurua Zubizarreta (1926ko apirilaren 11). Lasaoko Turbinan jaio zen. Patxi Aizpurua eta Martzelina Zubizarretaren alaba da, sei anai-arreba ziren. Zazpi urte zituela aita hil zitzaien, eta Turbinatik bidali zituzten. Gerra garaia Zestoako plazako etxe batean pasatu zuen.

Teresa Arzallus Alberdi (1929ko urriaren 15a). Akoako Aurrekoetxe baserrian jaio zen. Fernando Arzallus eta Maria Alberdik bost seme-alaba izan zituzten, eta Teresa da zaharrena. Gerra garaia Aurrekoetxe baserrian pasatu zuen, Akoan.

Maria Jesus Etxaide Esteibar (1919ko ekainaren 26a). Zestoan jaio zen, Erdikalean. Roman Etxaide eta Sabina Esteibarrek bost seme-alaba izan zituzten, eta Maria Jesus da zaharrena. Gerra garaian, Alkorta tabernaren gainean bizi ziren.

Jose Lizaso Peñagarikano (1925eko irailaren 14a). Aizarnako Olaberri baserrian jaio zen, nahiz eta baserria Lasaoko kaskotik gertuago egon. Frantzisko Maria Lizaso eta Zelestina Peñagarikanok zazpi seme-alaba izan zituzten, eta Jose bera zaharrena da. Gerra garaia Olaberri baserrian pasatu zuen.

Maria Larrañaga Alberdi (1924ko abenduaren 8a) eta Karmelo Larrañaga Alberdi (1927ko otsailaren 1a). Iraetan jaio ziren, Karmenenean. Balentin Larrañaga eta Teodora Alberdiren seme-alabak dira. Zortzi seme-alaba izan zituzten. Maria eta Karmelok gerra garaia Iraetan pasatu zuten, jaiotetxean.

Migel Letamendia Uria (1925eko irailaren 20a-2015eko apirilaren 21a). Aizarnako Elkoeta baserrian jaio zen. Jose Diego Letamendia eta Lorentza Antonia Uriaren semea da, hamaika senidetan seigarrena. Gerra garaia Aizarnan pasatu zuen, Elkoeta baserrian.

Maria Teresa Larrañaga Albizu (1922ko maiatzaren 13a) eta Rafael Larrañaga Albizu (1924ko ekainaren 4a-2016ko abuztuaren 5a). Iraetan jaio ziren, Nagusikoa etxean. Daniel Larrañaga eta Concepcion Albizuren seme-alabak dira. Zortzi anai-arrebetan zazpigarrena eta zortzigarrena dira (hiru senide zaharrenak beste aita batenak dira). Gerra garaia Iraetan pasatu zuen Rafaelek, eta Zarautz eta Iraeta artean Maria Teresak.