Paperekoa

Umetan ezagutu genuen Lilibe baserria bertako astoa eta oiloak ikustera joaten ginelako. Han, kalekumeok, gure fantasiazko munduan baserri giroa irudikatzen genuen. Inguruan ibiliko zen Pello, hazienda gobernatzen. Gerora, gutako gehienok taberna giroan ezagutu dugu Pello Lilibe, asteburuetako txikiteoan. Horrela ezagutu zuen Pako Aristi idazleak ere, 1999ko apirilean. Handik gutxira konturatu zen “Lilibe bazela norbait”, eta horrela idatzi zuen Euskaldunon Egunkaria-n, 1999ko irailaren 18an. Arrazoi zuen.

1967ko txapelketan Gipuzkoako finalean izan zen Pello, Tolosan. Hogei urte zituen. Ordurako hasia zeukan bere ibilbidea bertso munduan. Uztapide bigarrenarekin eta Kortatxorekin egin omen zuen lehenengo saioa. Hemezortzi urte besterik ez zituenean, 1964ko abuztuaren 9an Azkoitian kantatu zuen, txapelketari zegokion eskualdeko kanporaketan, eta bigarren egin zuen, Uztapide bigarrenak irabazitako saioan. Saio hartan neska gazteari kantatutako bertsoa jaso dugu:

Soineko txuriakin

daukazu jazkera

aurrera zer izango

da zure jokera

nik ipiniko dizut

halako aukera

ez dezazula ahaztu

aitonen hizkera

bizi dedin luzaro

euskaldun ta euskera.

Pellok eta Manuelek abenduaren 6an Eibarren kantatu zuten finalaurrekoan. Ez bata ez bestea ez ziren finalean sartu. Baina 1967ko txapelketa iritsi zenerako plazan ibilbidea eginda zeukan Pellok.

Azpeitian kantatu zuen eskualdeko kanporaketan, 1967ko martxoaren 12an. Nikolas Zendoiak irabazi zuen kanporaketa, eta Pello bigarren izan zen. Apirilaren 9an azken aurrekoa jokatu zen Hernanin, eta han lortu zuen Pellok finalerako txartela. Artean hogeita bat urte bete gabe Tolosan izan zen Pello, 1967ko maiatzaren 4an, “aro zaharreko” azken Gipuzkoako Txapelketako finalean. Txomin Garmendiak irabazi zuen, eta Txominekin eta Pellorekin batera han ziren Joxe Luis Gorrotxategi, Patxi Etxeberria, Fermin Muñoa, Koxme Lizaso, Joxe Intxausti, Xanti Zabala Lexo eta Nikolas Zendoia. Zoritxarrez, ez dira gorde egun hartan kantatutako bertsoak. Txapelketako liburuan Euskal Herriko finaleko bertsoak baino ez dira ageri. Halere, badaukagu txapelketa horretan gai librean euskararen egoerari buruz Pellok Iparragirreren doinuan kantatutako bertso bat:

Hizkuntza zaharra aukeratzen det

orain kantatzeko gaia

aspaldi hontan berak badauka

bildurgarrizko etsaia

baserri ta kalera

sartu da gaztelera

hau da erdaldun usaia

euskera galtzen ari zaigula

ez nago oso lasaia.

Azpeitiko saioan, familia esperoan dauden senar-emazteen paperean jarri zituen Alfontso Irigoien gai-jartzaileak. Pello Lilibe senarrak mutila nahi zuen eta Nikolas Zendoia emazteak neska. Horrela kantatu zuen Pellok:

Aizu, emazte, zorion baten

esperantzetan nabila,

izar eder bat etorriko da

betiko argiyen bila;

ez baita oraingua,

baizikan ta lehengua,

nua goguaren bila,

etorriko dan landaretxua

mutila izan dadila.

Euskaltzaindiak ez zuen txapelketa gehiago antolatu 1980ra arte. Baina izan ziren sariketak. Guk dakigula, Pellok gutxienez Errenterian eta Zumaian parte hartu zuen. 1970ean Zumaian, bertso onenaren saria eman zioten. Konkorduna (Pello) eta tartamutua ari ziren eztabaidan, eta Pellok horrela kantatu zion hitz totelari:

Ni bizkarreko konkorrarekin

mundura nintzen jaiua

baina laguna ni ez ezikan

zeu´re ez zaude iaiua

asmatu ezinik hortxe zabiltza

bai hitz eta bai oihua

hobe zenduke ixilik egon

tartamutu arraiua.

Gazte-gazterik hasita, bere ibilbidea egin zuen Pellok. Plazan, eta santa-eskean. Ez Zestuan bakarrik, hainbat lekutan aritu zen koplari. Goikoetxea baserrian txerria hil omen zuten, eta horrela kantatu zuen Pellok:

Nundikan nora ez det esango

baina jakin da berriya

gaur Goikoetxen hila dutela

berebiziko txerriya.

Baina limosna luzatutzea

ez baletorko ederki

oso gustora hartuko´itugu

dozenatxo bat odolki.

Azkoitian, berriz, Tapia pilotaria txapelketako partidua jokatzekoa omen zen:

Esan didate eskubi aldera

bueltatutzeko begiya

ta hemen bertatik ikusitzen det

Tapia pelotariya.

Gauza batekin konturatu naiz

ta gordetzeko ez nago

zu hausitzeko Azkaraterik

Bizkai aldean ez dago.

70eko hamarkadaren hasieran utziko zion Pellok plazari. Arrazoiak ez ditugu ezagutzen. Txapelketarik ez izateak lagunduko zuen, ziur aski. Txapelketarik gabe zaila da betikoen artean lekua egitea. Artean santa-eskean koplari ere ibiliko zen, baina horrek ere ez zuen luze iraun. Dakiguna da jendaurreko jarduna utzi egin zuela. Bere arrazoiak izango zituen horretarako. Kontua da itxura ona zuen gazte haren bertso ibilbidea hor eten zela.

Halere, santa-eskeko koplari lanari utzi zionean ere, ezin ekidin jendeak bertsoak eskatzea edo kantatzera animatzea. Hori gertatzen zitzaion santa-eskeko taldea Lilibera joaten zen bakoitzean. 1997. urtean Jexux Iribar Olalde eta Nikolas Zendoia ziren koplariak:

‘Olalde’ Neuk ere pixkat probatu nuen

ta bestengandik entzuna;

oraindik ere ez zaio joan

lehen zuen zorroztasuna.

Pello Lilibe Nere hutsegin edo ustia

kolpez ahal da azaldu;

beste batzuek bien bitarte

munduan zinaten galdu.

‘Olalde’ Gaur izan degun txolarte hauxe

ez zaigu ahaztuko sekula;

nik pentsatzen det altxor txiki bat

berreskuratu degula.

Pello Lilibe Badakizue txertatu gabe

ez dala sortzen mizpira.

Ahalegin danak eginda ere

gure erdiak ez dira.

2006an Lilibe baserrira joan aurretik aurkitu zuten koplariek Pello, Txoko tabernan. Urte horretan Uztapide bigarrena, Olalde eta Oskar Alberdi ziren koplariak. Orduan ere zirikatu zuten. Pellok erantzun:

Beraz kantari hasi beharko

hemen ahal dedan moduan…

Hauek titular dabiltza eta

ni, berriz, kontrabanduan.

Kontseju ematen ez gero hemen

alperrik galdu indarrik;

bestela ez dute arratsaldean

gurera joan beharrik.

2001eko Soro Peri egunean Maialen Lujanbio eta Unai Agirre ziren Zestuan, bertso-eskolak deituta. Mollergi tabernan norbaitek esan zien bertsolariei han zela Pello Lilibe, eta zirikatzen hasi, beti bezala. Poste atzetik zapla bota omen zuen bertsoa Pellok:

Entzuteko daudenez

hain itxura alaiz

txantxari jarraitzeko

nabil oso garaiz

orain ezkututikan

kantari ari naiz

ez da giro izango

bistaratzen banaiz.

Saio bikaina egin omen zuten hirurek, eta bertso polit asko kantatu. Jendeak luzaroan izan zuen egun horretako saioaren oroimena. Horrelako bertsoak botatzeko gauza denak ez du hutsetik sortzen. Almazena betea izan behar du, eta gutxieneko entrenamendua eginda eduki. Egia da jendaurreko jarduna utzia zuela, baina bertsoa lantzen jarraitu zuen. Pellok koaderno txikitxo batzuetan idazten zituen buruan sortutako bertsoak. Maitasuna, politika, bortxakeria, lagunak… askotariko gaiak landu zituen. Ondorengoa da garai hartan Euskal Herrian zegoen bortxakeria egoerari buruzkoa:

Pakea zer den ez dakilako

gorrotodunen bihotzak

beren eskutik hartuaz dabiltz

oso bengantza zorrotzak

orain artean atseginikan

ez du sortu heriotzak!

Gure artean hau gertatzeak

asko jartzen gaitu lotsak

noiz amaituko ote zaizkigu

tiro ta eztanda hotsak.

Imajinatzen dugu Pello koaderno txiki horiek errepasatzen eta, berri bat sortzean, arkatz txiki batekin orritxoan apuntatzen. Gero mesanotxearen azpian sartu, ondo gordeta. Eta horrela bat, bi, hiru… ez dakigu zenbat koaderno txiki. Baina nahikoa esateko Pellok sekula ez ziola utzi bertsolari izateari. Plazari bai, baina bertsoari ez. Izanak izena baldin badakar berarekin, Pello Lilibe bertsolaria izan da, hil arte.

Bukatzeko, Pellok fedeari buruz koaderno txiki horietako batean idatzi zituen bi bertso:

Garai batean sendoa gendun

euskaldunaren fedea

indar haundiko zain gogorretan

sustraitu eta gordea.

Urte gutxitan aldarte asko

izanak ditu ordea

ez dakit hura gehiegia zen

edo hau degun hobea

baina gaur ere federik gabe

ez zaigu bizi jendea.

Giza fedetzaz hitz egitean

ibili gintezke argi

geroa zer da? zer izango da?

inork ez degunez garbi

muga gabeko itxaropena

ta amets askoren kabi

pasabideak lotzen ditunez

aparte dauden leku bi

fedeak izan behar du Jainko

ta giza arteko zubi.

Pasabide edo zubi hori hartua du dagoeneko Pellok. Goian bego!

Joxin Iturrioz